ΠΑΛΑΜΑΣ ΚΩΣΤΗΣ (1859-1943)

• 
• 

κείμενο: ΚΩΣΤΑΣ ΣΑΡΔΕΛΗΣ

Εισαγωγικό σημείωμα

Ο Κωστής Παλαμάς, κορυφαίος μεταξύ των Νεοελλήνων ποιητών του τέλους του 19ου και των πρώτων δεκαετιών του 20ού αιώνα, ο κυριότερος εκπρόσωπος της λεγόμενης γενιάς του 1880, ο σημαντικότερος κριτικός των χρόνων του, διηγηματογράφος και θεατρικός συγγραφέας, γεννήθηκε το 1859 στην Πάτρα από γονείς Μεσολογγίτες. Σε ηλικία επτά ετών, ορφανός και από τους δύο γονείς του, βρέθηκε στο σπίτι του θείου του, αδελφού του πατέρα του, στο Μεσολόγγι. Στην ιερή αυτή πόλη του Αγώνα του ’21 ο ποιητής έμαθε τα εγκύκλια γράμματα.

Στο Μεσολόγγι έμεινε μέχρι το 1875, οπότε ήρθε στην Αθήνα για να σπουδάσει νομικά στο Πανεπιστήμιο. Κάθε καλοκαίρι, ωστόσο, ξαναγυρνούσε κοντά στην αγαπημένη του Λιμνοθάλασσα που τόσο τραγούδησε αργότερα στα ποιήματά του. Γρήγορα ο Παλαμάς κατάλαβε ότι δεν ήταν καμωμένος για δικηγόρος. Τον τραβούσε η ποίηση κι η λογοτεχνία. 

Αποδέχτηκε το μήνυμα του δημοτικισμού και εξελίχθηκε σε μια από τις κορυφαίες και ηγετικές μορφές του αγώνα για την επικράτησή του. Από το 1879 άρχισε να δημοσιεύει ποιήματα σε διάφορα έντυπα της εποχής και κυρίως στα πρωτοποριακά φύλλα Ραμπαγάς και Μη χάνεσαι. Γράφει ασταμάτητα, διαβάζει Παγκόσμια Λογοτεχνία, μεταφράζει, συνεργάζεται με όλα τα έντυπα της εποχής του, χρησιμοποιώντας, εκτός από το όνομά του, και διάφορα άλλα ψευδώνυμα. Δημοσιεύει χρονογραφήματα, επιφυλλίδες, κριτικές, λυρικά και σατιρικά ποιήματα, ακόμη και πολιτικά σχόλια και διηγήματα.

Το 1886 θα εκδώσει την πρώτη του ποιητική συλλογή Τα τραγούδια της πατρίδος μου και θα παντρευτεί με τη Μεσολογγιτοπούλα Μαρία Βάλβη. Από το γάμο αυτό θ’ αποκτήσει τρία παιδιά, τη Ναυσικά, τον Λέανδρο και τον ’λκη, που πέθανε σε ηλικία πέντε ετών και που στη μνήμη του αφιέρωσε ο Παλαμάς το θαυμαστό ελεγειακό του ποίημα Ο Τάφος. Το 1897 διορίστηκε γραμματέας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών και αφοσιώθηκε στο ποιητικό του έργο, ενώ συγχρόνως ασκούσε και την κριτική.

Πέθανε στις 27 Φλεβάρη 1943 κι όλη η Αθήνα παρακολούθησε την κηδεία του, που στάθηκε μια αφορμή για να εκδηλώσει ο λαός την Αντίστασή του στον κατακτητή θρηνώντας το χαμό του εθνικού ποιητή. Ο ’γγελος Σικελιανός απάγγειλε πάνω απ’ τον τάφο του Παλαμά ένα έντονα αντιστασιακό ποίημα, και ο λαός τραγουδούσε τον Εθνικό Ύμνο.

O Παλαμάς μπόρεσε να εκφράσει στο έργο του την αγωνία για τη ζωή του Έθνους. Παθιασμένα Έλληνας, πονούσε κι αισθανόταν την Ελλάδα, αντιλαμβάνονταν το χρέος του. Η Ελλάδα που επιτέλους έγινε κράτος, δεν έπρεπε να χαθεί, έρμαιο στα χέρια αρχαιομανών, έπρεπε να συνδεθεί με την παράδοση, με την αρχαία σοφία της, με τη βυζαντινή μεγαλοπρέπειά της. Παράλληλα όμως πολλές φορές χαμηλώνει τη φωνή του για να διοχετεύσει τη νοσταλγία για τη παιδική του ζωή και τη θλίψη για τις οικογενειακές συμφορές.

Ο Κωστής Παλαμάς στάθηκε από τους πιο τιμημένους και δοξασμένους στη ζωή τους ποιητές μας. Στα 1915 τιμήθηκε με το Αριστείο Γραμμάτων και Τεχνών. Αργότερα παρασημοφορήθηκε με τον Αργυρό Σταυρό Ιπποτών του Τάγματος Σωτήρος, ενώ στα 1926 υπήρξε ιδρυτικό μέλος της Ακαδημίας Αθηνών και στα 1930 έγινε πρόεδρός της. 

Το έργο του Παλαμά χωρίζεται στα ακόλουθα μέρη:

Ποίηση: Τα Τραγούδια της Πατρίδος μου (1886), Ο Ύμνος της Αθηνάς (1889), Τα Μάτια της Ψυχής μου (1892), Ίαμβοι και Ανάπαιστοι (1897), Ο Τάφος (1898), Οι Χαιρετισμοί της Ηλιογέννητης (1900), Η Ασάλευτη Ζωή (1904), Ο Δωδεκάλογος του Γύφτου (1907), Η Φλογέρα του Βασιλιά – Ηρωϊκή Τριλογία (πρόλογος κι επίλογος, 1910), Οι Καημοί της Λιμνοθάλασσας, Σατιρικά Γυμνάσματα (1912), Η Πολιτεία κι η Μοναξιά (1912), Βωμοί (1915), Τα Παράκαιρα (1919), Τα Δεκατετράστιχα (1919), Οι Πεντασύλλαβοι – Τα Παθητικά κρυφομιλήματα – Οι Λύκοι – Δυό λουλούδια από τα ξένα (1925), Δειλοί και Σκληροί Στίχοι (1928), Ο Κύκλος των Τετράστιχων (1929), Περάσματα και Χαιρετισμοί (1931), Οι νύχτες του Φήμιου (1935), Εκλογή από το ποιητικό έργο του Κωστή Παλαμά (1937), Βραδινή φωτιά (1944). 

Κριτική: Το έργον του Κρυστάλλη (1894), Γράμματα (1904), Γράμματα, τόμος Β΄ (1907), Ηρωϊκά πρόσωπα και κείμενα (1911), Τα πρώτα Κριτικά (1913), Ιούλιος Τυπάλδος (1917), Βιζυηνός και Κρυστάλλης (1917), Πώς τραγουδούμε τον θάνατο της κόρης (1918), Αριστοτέλης Βαλαωρίτης (1924), Γύρω στο Σολωμό (1927), Πεζοί Δρόμοι, τ. Α΄ (1928), Πεζοί Δρόμοι, τ.Β΄ (1928), Ο Γκαίτε στην Ελλάδα (1932), Τα χρόνια μου και τα χαρτιά μου- Η ποιητική μου, τ. Α΄ (1933), Διονύσιος Σολωμός (1933), Πεζοί δρόμοι, τ. Γ΄- Κάποιων νεκρών η ζωή (1934), Τα χρόνια μου και τα χαρτιά μου τόμος Β΄ (1940). 

Διηγήματα: Ο Θάνατος του παλληκαριού (1901), Διηγήματα (1920). 

Θεατρικά: Τρισεύγενη (1903). 

Στα παραπάνω θα πρέπει να προστεθούν πάρα πολλές μεταφράσεις του αρχαίων κειμένων, καθώς και έργων, Γάλλων ιδιαίτερα, ποιητών, όπως της ’ννας ντε Νοάιγ και του Εμίλ Βεράρεν καθώς και του Βίκτορος Ουγκώ. Πολλά συγκεντρώθηκαν στο βιβλίο του Ξανατονισμένη Μουσική.

Ο Ήρωας των Ελληνικών Γραμμάτων

Την ίδια εποχή που αναδεικνύεται ο «άγιος» των Ελληνικών Γραμμάτων, Ο Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης, αναδεικνύεται και ο ήρωας των Ελληνικών Γραμμάτων, ο Κωστής Παλαμάς.

Έτσι, ήρωα, τον αποκαλεί ο Νουμάς δημοσιεύοντάς του και ολοσέλιδη φωτογραφία πάνω στο πάλεμα του μεγάλου ποιητή της Ρωμιοσύνης για την επικράτηση του δημοτικισμού. Και πάλευε, όπως ξέρουμε, ολομόναχος παρότι κινδύνευε η θέση του στο Πανεπιστήμιο- την οποία έχασε τελικά για μικρό διάστημα- αλλά και αυτή η ζωή του-μια φορά μάλιστα σώθηκε από λυντσάρισμα μέσα στο Πανεπιστήμιο και σώθηκε την τελευταία στιγμή από τον πρύτανη και καθηγητές, που έπεσαν απάνω στο λεφούσι των φοιτητών, που φώναζε: θάνατος στον Παλαμά! Θάνατος στον προδότη της εθνικής γλώσσης.

Η αναγνώριση κάποιου ως ήρωα, βέβαια, προϋποθέτει υψηλό φρόνημα, πίστη ασάλευτη σε ιδανικά, ήθος ακέραιο, απροσκύνητη στάση στους ισχυρούς και στη ζωή, με μια λέξη λεβεντιά. Ένας λεβέντης, ο λεβέντης, ο μπροστάρης του αγώνα και μόνος και μετά πολλών ήταν ο Κωστής Παλαμάς, αφιερωμένος στον ύψιστο σκοπό που είχε τάξει. Για τον κόσμο του πνεύματος ήταν ό,τι ο Ελευθέριος Βενιζέλος στη πολιτική, η πνευματική προϋπόθεση της ύπαρξης του μεγάλου Κρητικού.

Αυτόν τον ήρωα του πνεύματος θα προσπαθήσουμε να σκιαγραφήσουμε, του οποίου δείλαιοι ψευδοπροοδευτικοί του έχουν κάμει έξωση από τα Πανεπιστήμιά μας και δολίως και ατίμως προσπαθούν να υποσκάψουν την αξία του ως ποιητή επικαλούμενοι διάφορα νοσηρά επιχειρήματα της άρρωστης φαντασίας τους, ωσάν να πιστεύει κανείς, ακόμα και ο πιο ένθερμος παλαμιστής, ότι το ωκεάνιο έργο του, αλλά και το ωκεάνιο και μη έργο των μεγάλων όλου του κόσμου, αποτελείται όλο από αριστουργήματα. Θύματα μιας νοσηρής αντίληψης και μονομανίας, τον απέβαλαν από τα Πανεπιστήμια και απέκοψαν έτσι την νεότητα από την παλαμική ποιητική παράδοση, που είναι αυτή η ίδια η ποιητική παράδοση της ηρωικής γενιάς του 1880, η οποία έτρεψε το ελλαδικό κράτος προς τις αθόλωτες και γνήσιες πηγές του Γένους, τις πηγές της δημοτικής μας παράδοσης και του δημοτικού τραγουδιού. Από τις πηγές αυτές άντλησε απευθείας, χάρη στο Σολωμό, το ύδωρ το ζων η Επτανησιακή Σχολή, η οποία δεν επηρεάσθηκε καθόλου από την πνευματική τραγωδία του νεοσύστατου ελλαδικού κράτους, που βούτηξε στο τέλμα του φαναριωτισμού, αυτήν την πνευματική τροχοπέδη που καθυστέρησε την πρόοδο και άφησε πίσω τον τόπο για περισσότερο από τριάντα χρόνια. Η χρονολογία του 1880, που σημαδεύει το κίνημα της Β΄ Αθηναϊκής Σχολής, είναι συμβατική και δεν εκφράζει απόλυτα σε βάθος ό,τι συντελέστηκε με την παρουσία της μεγάλης ηγετικής μορφής του Κωστή Παλαμά.

Τα αίτια του παραμερισμού του Παλαμά, του κατ’ εξοχήν ποιητή της υγείας και της πατριωτικής ιδέας, των εθνικών ιδανικών, της Μεγάλης Ιδέας όπως είπαμε, οφείλονται, κατά κύριο λόγο, στην έκπτωση των εθνικών, ηθικών και πνευματικών αξιών, των «Μεγάλων Οραμάτων» με τα οποία ταυτίστηκε ο μεγάλος μύστης και όχι στις αισθητικές αντιλήψεις, οι οποίες είναι φυσικό να αλλάζουν, γιατί κάθε εποχή βλέπει πάντοτε με δικό της μάτι και τις ιδέες και την τέχνη γενικώς.

Αυτό πρώτος ο Κωστής Παλαμάς το γνώριζε, γι’ αυτό και η «Στροφή» από την παλαμική ποιητική παράδοση στη λεγόμενη νέα ποίηση έγινε κατά τρόπο ομαλό και με την «έγκριση» και «υπογραφή» του γενάρχη της γενιάς του 1880, δηλαδή του Κωστή Παλαμά, με την επιστολή που απηύθυνε στον Γιώργο Σεφέρη στις 16-9-1931 για την πρώτη του ποιητική συλλογή, την ιστορική Στροφή. 

Με το γράμμα αυτό η παλαμική ποιητική παράδοση παρέδωσε τη σκυτάλη του ποιητικού αγώνα στη νέα ποίηση και μάλιστα από τον ίδιο το γενάρχη της τον Κωστή Παλαμά. Η παλαμική ποιητική παράδοση ό,τι είχε να δώσει το έδωσε και αυτό είχε γίνει αντιληπτό από τον ίδιο το μεγάλο ποιητή της Ρωμιοσύνης, γι’ αυτό και η διαδοχή έγινε ειρηνικά, αντίθετα από τη «στροφή» του Παλαμά και της γενιάς του το 1880 –πριν από 51 χρόνια- και τη διαδοχή της πρώτης Αθηναϊκής Σχολής από τη δεύτερη, δηλαδή του Παλαμά, που προκάλεσε βαθιά ρήξη για τους γνωστούς λόγους. Και τότε η ποίηση του Παλαμά, του Δροσίνη και του Νίκου Καμπά, ο οποίος χάθηκε πολύ ενωρίς για την ποίηση, ήταν «νέα» ποίηση και οι θεράποντές της επαναστάτες.

Ο Παλαμάς, λοιπόν, απόλυτος μονάρχης, μόνος και μέγας στο θρόνο της ποίησης, γέρος, 72 ετών, αναγνωρίζει και καλοδέχεται, καλοϋποδέχεται το νέο, χωρίς εγωισμούς και παραδίνει τη σκυτάλη σε κείνους που θα συνεχίσουν. Υπάρχει μεγαλύτερη πνευματική λεβεντιά από αυτή; Υπάρχει. Και αυτή προέρχεται πάλι από τον Παλαμά, γιατί ο Παλαμάς υπήρξε ένας μεγάλος ήρωας του πνεύματος, ο μεγαλύτερος των ελληνικών Γραμμάτων. Αυτά δεν έχουν συνειδητοποιηθεί και γι’ αυτό καλό και δίκαιο είναι να επιμείνουμε. Από ποιους άλλωστε, να επισημανθούν και να συνειδητοποιηθούν από τους διώκτες του;
Κορυφαίο, λοιπόν, δείγμα πνευματικής λεβεντιάς του Κωστή Παλαμά είναι εκείνο που ο ίδιος πάλι μας αποκαλύπτει στο γνωστό ποίημά του «Οι Πατέρες». Παραθέτουμε τους στίχους που μας ενδιαφέρουν εδώ:

Παιδί, το περιβόλι μου που θα κληρονομήσης
όπως το βρης κι όπως το δης να μην
το παρατήσης.
Σκάψε το ακόμα πιο βαθιά και φράξε το
πιο στέρεα
…………………………………………
Μη φοβηθής το χαλασμό. Φωτιά! Τσεκούρι!
τράβα,
ξεσπέρμεψέ το, χέρσωσε το περιβόλι, κόφ’ το,
και χτίσε κάστρο απάνω του και ταμπουρώσου
μέσα,
για πάλεμα, για μάτωμα, για την καινούρια
γέννα
………………………………………….

Αυτός είναι ο αληθινός, ο μεγάλος δημιουργός. Αυτός είναι ο πραγματικός πνευματικός ηγέτης, που θυσιάζει το έργο του «για την καινούρια γέννα». Τέτοιο παράδειγμα θυσίας δεν έχουμε άλλο στην ιστορία του πνεύματος.
Ο Παλαμάς ήταν ταπεινός και πάνω από το δημιουργό γι’ αυτόν υπάρχει η θυσία, η θυσία του ίδιου και του έργου του. Έχει τεράστια σημασία το γεγονός ότι τη στιγμή που είναι απόλυτος κυρίαρχος υτος κυρίαρχος στην πνευματική ζωή του τόπου, ο κορυφαίος, στην ακμή του, γράφει το ποίημά του «Οι Πατέρες»¹, που στίχους του μνημονεύσαμε πιο πάνω.

Αυτός ήταν ο Παλαμάς. Μεγάλος σε όλα. Συγκροτημένος και ολοκληρωμένος σε όλα. Συμβαίνει αυτό και σήμερα; Έχουμε σήμερα δημιουργούς, που να δέχονται να θυσιάσουν μια αράδα, ένα στίχο του έργου τους στην υπηρεσία της Τέχνης και του Λαού, για το μέλλον της νιότης και τους υψηλούς στόχους της; Ποιος άλλος αγκάλιασε τους νέους δημιουργούς όπως ο Παλαμάς; Κανένας. Ήταν η συνείδηση του έθνους και του λαού. 

Βεβαίως, όπως είπαμε και πιο πάνω, μόνος του ο Παλαμάς, με την επιστολή του προς τον Σεφέρη για την Στροφή του, αναγνώρισε ότι η ποιητική παλαμική παράδοση ό,τι είχε να το δώσει το έδωσε και η σκυτάλη ανήκε πλέον στη λεγόμενη νέα ποίηση, η οποία, ασφαλώς, δεν είναι αυτογέννητη, αλλά βγαίνει από την παλαιά, ιδίως δε ο Σεφέρης έχει -και αυτό αναγνωρίζεται από τους κριτικούς- έκδηλες παλαμικές επιρροές, ιδιαίτερα στη Στροφή.

Προφανώς, ορισμένοι νομίζουν ότι με τη στροφή (εντός ή εκτός εισαγωγικών), σκιάζεται η μεγαλοσύνη του Παλαμά. Λάθος μέγα. Κανένας, όσο μεγάλος κι αν είναι, δεν πρόκειται να μείνει στην πρώτη γραμμή, θα περάσει στη δεύτερη κι αυτό είναι νόμος της ζωής, και της πνευματικής ζωής, χωρίς αυτό να σημαίνει καθόλου ότι κατ’ ανάγκη το παλαιό χάνει τίποτε από τη μεγαλοσύνη του. Και το νέο στην περίπτωσή μας, δεν αντικαθιστά καταργώντας το παλαιό, αλλά το συνεχίζει. 

«… Μεγάλος ποιητής είναι αυτός οπού θα συντύχουν στο έργο του, άσχετα λίγο ή πολύ, όλα τα γενεσιουργά στοιχεία του παρελθόντος, με τις ευγενικές προσπάθειες του παρόντος και τα ελπιδοφόρα μηνύματα του μέλλοντος. Που θα ενώσει σε μιαν αδιάσπαστη ενότητα το χθες, το σήμερα και το αύριο. Που θα γεφυρώσει τα χάσματα, που θ’ αδελφώσει τις διαφορές και υψωμένος πάνω απ’ τα εφήμερα θα δημιουργήσει μέσα σε μια κοσμογονική επανάσταση πνευμάτων και ιδεών, δίχως προκαταλήψεις και χωρίς υπολογισμούς. Αυτό έκανε ο Παλαμάς. Μας το λέει στον Α΄ Λόγο της "Φλογέρας του Βασιλιά”:

Γίνομαι σάλπιγγα, σαλπίζω απάνου από τους τάφους,
τους πεθαμένους ξαγρυπνώ, το δρόμο τους ρυθμίζω,
και το κορμί του τωρινού στο περασμένο δίνω,
και φέρνω σας και τ’ αυριανά με πρώϊμη
γέννα ομπρός σας».²

Ο Παλαμάς όμως σήμερα δεν διδάσκεται σε καμιά, από ό,τι ξέρω, Φιλοσοφική Σχολή των Πανεπιστημίων μας και η Παλαμική ποιητική παράδοση έχει τεθεί στο αρχείο. Έτσι οι νεότερες γενιές δεν γνωρίζουν τίποτε για κάποια από τα αριστουργήματα της ευρωπαϊκής λογοτεχνίας όπως είναι: «Ο Ασκραίος», «Η Φοινικιά», «Οι αλυσίδες», και τόσα άλλα κορυφαία δημιουργήματα της ποιητικής μας παράδοσης, που περιέχονται στην περίφημη Ασάλευτη Ζωή, για να περιοριστώ μόνο σ’ αυτή, η οποία έβαλε πανηγυρικά και με το σπαθί της την Ελλάδα της Μελούνας, την πριν από το 1912-1913, στην πνευματική Ευρώπη, για την ένωση της οποίας από τότε ακούστηκε ρωμαλέα και προφητική η φωνή του Παλαμά: η Ευρώπη μία! Οι νέοι ποιητές αποσπασματικά ή καθόλου τον γνωρίζουν παρασυρόμενοι από ένα πνεύμα ψευδοπροοδευτισμού και ψευδομοντερνισμού.

Ο ποιητής της Μεγάλης Ιδέας, ο πατριδολάτρης Παλαμάς, δεν έχει θέση στη ζωή του τόπου, ενώ ο Πρωθυπουργός της Μεγάλης Ιδέας, πνευματική προϋπόθεση του οποίου είναι ο Παλαμάς, ο Βενιζέλος, τον ερχομό του οποίου προφήτεψε, όχι του συγκεκριμένου, αλλά κάποιου Βενιζέλου, κάποιου Μεσσία, που θα έβγαζε την Ελλάδα από το αδιέξοδο του 1897, ο Πρωθυπουργός, λοιπόν της Μεγάλης Ιδέας είναι παντού και πάντοτε στην πρώτη γραμμή, γιατί αυτό εξυπηρετεί πολιτικούς στόχους και πολιτικά συμφέροντα της επικαιρότητας. Είναι ξεπερασμένα τα ιδανικά και οι αξίες που έψαλε με την απολλώνια λύρα του. Έτσι αποφάσισαν κάποιοι φωστήρες φιλόλογοι και τον διέγραψαν από τα προγράμματά τους, ενώ με τρόπο, δολίως, διολισθαίνουν όταν πρόκειται να αναφερθούν σ’ αυτόν.

Πάσχουν όλοι τους σχεδόν από μονομανία. Έτσι λοιπόν, άρπαξαν από ένα Σολωμό, από έναν Καβάφη, από έναν Σεφέρη και Ελύτη και μην … τους εί Η Σολωμολογία, η Καβαφολογία, η Σεφερολογία και η Ελυτολογία κατάντησαν πνευματικές νόσοι της εποχής μας. Πρόκειται για πνευματικά μονοπώλια. Ο Αντρέας Καραντώνης, ο μεγαλύτερος κριτικός της λογοτεχνίας μας, με το ένα του χέρι κρατούσε τον Παλαμά και την παλαμική ποιητική παράδοση και με το άλλο προωθούσε τον Σεφέρη, τον Ελύτη και όλους τους μοντέρνους. Εκτιμούσε και έγραφε για τον Σολωμό για διαφορετικούς λόγους από εκείνους που εκτιμούσε και έγραφε για τον Παλαμά, για τον Καβάφη, τον Σεφέρη ή τον Ελύτη. 

Και είναι ο πρώτος, όπως ξέρουμε, που επισήμανε και προέβαλε και επέβαλε τους δύο τελευταίους, ώστε να ανήκει και σ’ αυτόν δίκαια ένα μικρό μερίδιο από τα δύο Νόμπελ. Ο Καραντώνης δεν έπασχε από αυτή τη μονομανία των σημερινών πνευματικών «ταγών».

Το πρόβλημα σήμερα επικεντρώνεται ιδιαίτερα στα Πανεπιστήμια, που, όπως είπα, έχουν βάλει στη γωνία τον Παλαμά. Αυτό όμως δεν σημαίνει καθόλου ότι τον εκθρόνισαν κιόλας. ’λλωστε και οι μεγάλοι της εποχής του ή άλλων εποχών είναι φυσικό να μη βρίσκονται στην πρώτη γραμμή. Κανείς δεν περίμενε αυτό και για τον Παλαμά, τον οποίο οι μεγάλοι της εποχής του Ευρωπαίοι τον θεωρούσαν πρωτοκάθεδρο μαζί τους στην πρωτοπορία της ευρωπαϊκής ποίησης και του ευρωπαϊκού πνεύματος γενικότερα. Παρόλα αυτά υπάρχουν φωνές μέσα από τα Πανεπιστήμιά μας που από καιρού εις καιρόν ξεσπαθώνουν υπέρ του Παλαμά, διαμαρτυρόμενοι για την συμπεριφορά των συναδέλφων τους.

Η κα Βενετία Αποστολίδου, επίκουρος καθηγήτρια Νεοελληνικής Λογοτεχνίας στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, γράφει: 

«Δεν ισχυρίζομαι πως ο Παλαμάς δεν έχει ανακολουθίες και δεν ισορροπεί επικίνδυνα ανάμεσα σε αντίθετους πόλους. Ωστόσο, εξαρτάται από μας πώς θα τις αντιμετωπίσουμε. Θα προσπαθήσουμε να τις κατανοήσουμε με προσεκτική έρευνα των παραμέτρων, των κειμενικών και ιστορικών συμφραζομένων ή θα σταχυολογήσουμε ό,τι μας βολεύει για να αποδείξουμε μια προαποφασισμένη θέση. Σήμερα το κλίμα δεν ευνοεί πλέον τον φανατισμό και την ιδεολογική χρήση του Παλαμά. Νέες έρευνες έχουν αναδείξει λιγότερο γνωστές πλευρές του με σύγχρονα εργαλεία. Ο Παλαμάς βρίσκεται σε όλα τα σταυροδρόμια της ποίησης, της κριτικής, της Ιστορίας. Και αν το ερώτημα πόσο μας συγκινεί η ποίησή του σήμερα δεν επιδέχεται παρά προσωπικές απαντήσεις, η μελέτη του νεοελληνικού πολιτισμού αναφορικά με ζητήματα εθνικής συγκρότησης και εθνικής κουλτούρας, ζητήματα ιδεολογίας, πρόσληψης και ποιητικής, δεν είναι δυνατόν να παραβλέψει τον Παλαμά» ³.

Μια άλλη σύγχρονη γνώμη είναι και του επίκουρου, επίσης, καθηγητή της Λογοτεχνίας του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου κ. Μίμη Σουλιώτη. Γράφει: «… κανένας δεν είναι καλύτερος μάστορας του ρυθμού και του στίχου από τον βραχύσωμο γέροντα, μάστορας με τη σημασία ενός υπαρκτού μέσου όρου: του φυσικού ταλάντου, της ισχυρής βούλησης, της θεωρητικής κατάρτισης, της εμπειρικής αποθησαύρισης και της εκτεταμένης εφαρμογής που σκληραίνει τον κάλο στο μεσιανό δάχτυλο του στιχουργούντος χεριού. Στίχοι σαν τους ακόλουθους της «Φοινικιάς» σπανίζουν στις σελίδες της υψηλής ποίησης: «Λαμποκοπάει ανάσταση το περιβόλι/ Κάθε πουλί ονειρεύεται πως είναι αηδόνι/Μονάχα πέφτει από τα ύψη σου σα βόλι/ Το μαργαριταρένιο στάλαμα και – ώ πόνοι!»…Το κατόρθωμα του Παλαμά κατανοείται και σε γόνιμη αντιβολή με τον τρόπο του Καβάφη: στον πρώτο στίχο του αρχικού παραθέματος χρησιμοποιούνται τρεις λέξεις (λαμποκοπάει- ανάσταση- περιβόλι) που ο Καβάφης δεν τις περιλαμβάνει στη δόκιμη ποίησή του, ίσως επειδή χαρακτηρίζονται από μια διάχυση που τις καθιστά πολύ δημοτικές για τον Αλεξανδρινό: «Ο κήπος ήταν έκδοτος στην ανάσταση» θα εικάζαμε την καβαφική εκδοχή. Διαθέτουμε άλλωστε τον συναφή στίχο και ενός άλλου, εξίσου ενδοτικού στις διαχύσεις αλλά και εφεκτικού στις λέξεις, ποιητή: «Απόψε ο κήπος μου μιλεί με νέα μελαγχολία» (Κ.Γ.Καρυωτάκης). Αλλά πέρα από τις εικασίες, τέτοιες δεσπόζουσες παλαμικές λέξεις (και οι σημασίες τους) βρίσκονται έξω από την ποιητική περιοχή του Καβάφη. «Ο καθείς (ποιητής) και τα όπλα του», όπως το έγραψε ο Ελύτης. Η «Φοινικιά» συνιστά ύψιστο επίτευγμα της ελληνικής συμβολιστικής ποίησης (όπου επιγραμματικά: η μουσικότητα του λόγου υποβάλλει με ηχοχρώματα αντί συναισθημάτων και αντί για τη στράτευση των λέξεων στο νόημα προκρίνεται η υποτέλεια των σημασιών στις ηχητικές φόρμες). Τούτο το έργο του Κωστή Παλαμά, σολωμικότερο του Σολωμού θα λέγαμε, μας χαρίζει την εντελέστερη εκδοχή του σολωμισμού. Ένα από τα ωραιότερα δώρα του έτους 1900 προς τους ελληνοπαθείς αναγνώστες του 21ου αιώνα»⁴. 

Βλέπουμε, λοιπόν, ότι το Αριστοτέλειο, το προοδευτικότερο ανώτατο εκπαιδευτικό ίδρυμα, προμαχεί στην εποχή μας υπέρ του Παλαμά, και να σημειώσω ότι η κα Βενετία Αποστολίδου έγραψε και το βιβλίο Ο Κωστής Παλαμάς ιστορικός της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας (εκδ. «Θεμέλιο», Αθήνα 1992, σ.σ. 478).

Μια από τις μεγαλύτερες κατηγορίες που προσάπτουν στον Παλαμά είναι ο ρητορισμός του. Εγώ δεν θα σας αναφέρω τι λέει ο Παλαμάς, ο οποίος είναι πειστικότατος, αλλά τι γράφει ο Ελύτης αναφερόμενος όχι στον Παλαμά, αλλά στον Παπαδιαμάντη. Γράφει λοιπόν, ο Ελύτης: «… Μέσ’ απ’ την αναπόφευκτη ρητορική (που δεν είναι άλλωστε για να την καταδικάζει πάντοτε κανένας) του Παπαδιαμάντη, διακρίνεται…». (Η υπογράμμιση δική μας).

Σήμερα ορισμένες αξίες που υπηρέτησε ο Παλαμάς, τα ιδανικά που έθρεψαν την εποχή του, ξέπεσαν, παραμερίστηκαν και συχνά χλευάζονται και λοιδορούνται, όπως ας πούμε, ο πατριωτισμός. Αλλά αυτό με κανένα τρόπο δεν σημαίνει ότι δεν αποτελεί για το έθνος μια μεγάλη, μια μέγιστη πνευματική παρακαταθήκη.

Αλλά είναι πάρα πολλοί εκείνοι, που έχουν εκφραστεί με πολλήν αισιοδοξία για το μέλλον του Παλαμά.

Ο γνωστός κ. Βασίλης Βασιλικός έγραψε: «Η δεύτερη γέννηση του Παλαμά μόλις άρχισε. Θα διαβαστεί πολύ τις ερχόμενες δεκαετίες [μιλάει στις αρχές της 10ετίας του 1990]. Η κατοχή του θανάτου, της λησμονιάς, νομίζω πως έχει οριστικά παρέλθει». 

Και ο κ. Φίλιππος Δ. Δρακονταειδής: «ο χρόνος φαίνεται να δικαιώνει την στάση του Κωστή Παλαμά. Τώρα που αρχίζουμε να καταλαβαίνουμε ότι οι πρωτοπορίες συσσώρευσαν σκουπίδια κατά κύριο λόγο κι ότι το παιγνίδι και οι κοινωνίες που το έπαιξαν ήταν εκφράσεις βάρβαρες, διαβλητές και διεφθαρμένες, τώρα που ένα έτος λόγου λείπει, ο Κ. Παλαμάς στέκεται μπροστά μας τίμιος και καθαρός. Κανείς δεν μπορεί να μας υποχρεώσει να τον διαβάσουμε και ίσως δεν είμαστε έτοιμοι να βουτηχτούμε στον ωκεανό του…».

Ο καθηγητής της Νεοελληνικής Φιλολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών κ. Βαγγέλης Αθανασόπουλος, γράφει: «Είναι… αδιανόητο να αφήνουμε αναξιοποίητο το μεγάλο κεφάλαιο του Παλαμά. Αρκεί να αναλογιστούμε πώς θα ήταν η νεοελληνική λογοτεχνία χωρίς αυτόν για να καταλάβουμε πως το έργο του αποτελεί τον κορμό της νεοελληνικής λογοτεχνίας…».

Αυτό το είπε προ πολλού ο Τέλλος ’γρας: «είναι λοιπόν –αδίσταχτα- μεγάλος ο Παλαμάς: Δεν ξέρω, μα τρέμω να φανταστώ τι θα’ ταν η νεοελληνική ποίηση χωρίς το ανάστημά του: ένα παραμύθι δίχως γίγαντα, μια χώρα δίχως βουνό. Μια θρησκεία δίχως προφήτη. Μια ιστορία δίχως ήρωα». 

Και θα συνέχιζα. τι θα ήταν, από πλευράς φήμης, παρόλη τη μεγαλοσύνη τους, χωρίς τη μουσική του Θεοδωράκη ο Σεφέρης και ο Ελύτης; Το αντιλαμβανόμαστε, νομίζω, όλοι μας.

Αν ένας ποιητής μας δικαιούται να έχει δική του έδρα, με το όνομά του, στη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών, αυτός είναι ο Κωστής Παλαμάς. Όχι, φυσικά, γιατί υπηρέτησε σ’ αυτό ως Γραμματέας, αλλά γιατί έβγαλε την Αθήνα από το πνευματικό έρεβος του φαναριωτισμού. Η έδρα αυτή του αξίζει και νομίζω ότι το Πανεπιστήμιο Αθηνών υποχρεούται να του αποδώσει αυτή την τιμή, του την χρωστάει.

Τα μεγάλα ποτάμια – και ο Παλαμάς είναι ένα μεγάλο ποτάμι- με τις ορμητικές τους κατεβασιές, μαζί με το χρυσάφι είναι φυσικό να κατεβάζουν και λάσπη –κατέβασε, άλλωστε ποτέ ποτάμι καθαρό χρυσάφι; Ποιου μεγάλου ποιητή ή πεζογράφου ή οποιουδήποτε δημιουργού τα έργα είναι όλα αριστουργήματα ή απλώς καλά, ανεκτά, άξια να περάσουν στην ιστορία του πνεύματος;

Κάποιοι στον Παλαμά, για διάφορους λόγους, βλέπουν μόνο λάσπη και καθόλου χρυσάφι. Δικό τους πρόβλημα, των ομματιών τους και της πνευματικής τους διαστροφής.
Με το ’21 αποκτήσαμε την εθνική και πολιτική μας ελευθερία. Με τον Κωστή Παλαμά αποκτήσαμε την πνευματική μας ελευθερία, σπάσαμε τις αλυσίδες της φαναριώτικης πνευματικής τυραγνίας.

Ο Παλαμάς, το 1910, στην ακμή του, δίνει υπερήφανη, αλλά και με αρκετή δόση σαρκασμού, απάντηση στους επικριτές του, επικριτές του τότε, του σήμερα, του αύριο. Αξίζει να την παραθέσουμε:

Ό,τι κι αν κάμης,
όπου να δράμης,
απ’ όποιο γένος,
δικός μου ή ξένος,
του κάκου! Εμπρός σου
πάντα θα μ’ έχης,
πίσω μου τρέχεις.
το τρέξιμό σου
να μην το βιάζης
και λαχανιάζεις.
Να με θυμάσαι
τέτοιος ο νόμος:
Ο πεζοδρόμος
μιάς έγνοιας θάσαι,
κ’εγώ μιάς χάρης
Ο καβαλάρης. ⁵

Τελειώνω με τρεις στίχους από το ποίημα που έγραψε ο ίδιος για τον μεγάλο Νορβηγό, τον Ίψεν, που ισχύουν απόλυτα και για τον Κωστή Παλαμά:

Τι νόημα για σέναν’ έχει ο τάφος;
Ή ζωντανός ή πεθαμένος, όμοια
μιλάς και φέγγεις.

¹ Το ποίημα περιέχεται στους «Βωμούς».
² Δημ. Σ. Αθανασόπουλου, «Μνήμη του Παλαμά. (έντεκα χρόνια από το θάνατό του)». Περ. Ελληνική Δημιουργία, τευχ. 146, 1η Μαρτίου 1954, σ. 289.
³ Εφ. Τα Νέα, Παρασκευή 31-12-1999
⁴ Εφ. Το Βήμα, Νέες εποχές, Κυριακή 28 Ιανουαρίου 2001.
⁵ Περιέχεται στους Πεντασύλλαβους.

ΕΚΛΟΓΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑΣ
ΚΩΣΤΗΣ ΠΑΛΑΜΑΣ 

Ι. Αφιερώματα περιοδικών:

• Τα Νέα Γράμματα τομ.5-6, σ. 369-616, 1936.
• Νέα Εστία, τόμ. 34 τευχ. 397, Χριστούγεννα 1943.
• Γράμματα (τεύχος Επιμνημόσυνο του Κ. Παλαμά), Αθήναι 1943.
• Αγγλοελληνική επιθεώρηση Δ΄, 1950, σ. 305-358.
• Ελληνική Δημιουργία, τομ. 10, 1952, σ. 513-568.

ΙΙ. Παλαμικές βιβλιογραφίες.

• Κασίνης Κ. Γ., Βιβλιογραφία Κωστή Παλαμά (1911-1925) Ίδρυμα Κωστή Παλαμά, Αθήνα 1973.
• Κατσίμπαλης Γ. Κ., Παλαμική Βιβλιογραφία 1926-1931, Τυπογραφείο «Εστία», Αθήνα 1932.
• Του ίδιου, Βιβλιογραφία Κωστή Παλαμά, Α΄ Εκδόσεις, Τυπογραφείο Σεργιάδη, Αθήνα 1942.
• Του ίδιου, Βιβλιογραφία Κωστή Παλαμά, Β΄ 1876-1900, Τυπογραφείο Σεργιάδη, Αθήνα 1943.
• Του ίδιου, Βιβλιογραφία Κωστή Παλαμά, Γ΄ 1901-1910, Τυπογραφείο Σεργιάδη, Αθήνα 1943.
• Του ίδιου, Βιβλιογραφία Κωστή Παλαμά, (1943-1953), Τυπογραφείο Σεργιάδη, Αθήνα 1953.
• Του ίδιου, Βιβλιογραφία Κωστή Παλαμά (1954-1958), Αθήνα Ιούνιος 1959.
• Του ίδιου, Βιβλιογραφία Κωστή Παλαμά (1959-1963), Αθήνα Ιούνιος 1964.
• Του ίδιου, Βιβλιογραφία Κωστή Παλαμά (1964-1969), Αθήνα 1970.

ΑΠΑΝΤΑ ΣΥΓΓΡΑΦΕΩΝ
Παλαμάς Κωστής: ’παντα, 16 τόμοι, εκδ. Μπίρη-Γκοβόστη, έκδοση του Ιδρύματος Κωστή Παλαμά με την επιμέλεια Γ. Κατσίμπαλη, [Αθήνα 1962-1969]. Κυκλοφόρησε και Κωστή Παλαμά ’παντα, τόμ. 17ος. Ευρετήρια κυρίων ονομάτων και θεμάτων, Αθήνα 1984.